Gorzkie żale swoje powstanie zawdzięczają księżom misjonarzom, którzy przybyli do Warszawy w 1651 r. dzięki zabiegom królowej Ludwiki Marii Gonzagi. Znani z działalności przy kościele Świętego Krzyża, w XVIII wieku mieli już 21 placówek w całej Rzeczpospolitej. Założyli Bractwo św. Rocha, którego celem było oddawanie czci Panu Bogu poprzez wspólne modlitwy, procesje i śpiewy. Protektorem bractwa był ks. Wawrzyniec Stanisław Benik. Nazwa nabożeństwa pochodzi od słów rozpoczynających te pieśni żałobne.

Serce boleść czuje

W okresie Wielkiego Postu bractwo organizowało rozbudowane nabożeństwa pasyjne składające się z trzech części, z których każda poprzedzona była biczowaniem, a śpiew hymnów łacińskich przeplatany był pieśniami wielkopostnymi w języku polskim. Śpiewy po łacinie nie były przystępne i zrozumiałe dla wiernych, dlatego ułożono czysto polską pasję, która pobożnemu ludowi bardzo się spodobała. Nabożeństwo zostało połączone z wystawieniem Najświętszego Sakramentu, kazaniem pasyjnym i śpiewem suplikacji „Święty Boże”.

Treść pieśni mówiła bardzo dokładnie o męce Pana Jezusa. Nabożeństwo miało wzniecić w uczestnikach żal i miłosny ból: życie chrześcijanina jest bowiem naśladowaniem Mistrza. Każda z głównych trzech części składa się z trzech rozdziałów – Hymnu, Lamentu duszy nad cierpiącym Jezusem, śpiewanego jak litania, po którym następuje Rozmowa duszy z żałosną Matką nad Synem swym bolejącą.

Jezu, mój kochany!

Sam tekst to arcydzieło polskiej literatury. Melodie pieśni wzorowane są z kolei na melodyce chorału gregoriańskiego. Najstarsza znana wersja pochodzi ze śpiewnika ks. Michała Marcina Mioduszewskiego CM z 1838 r., a współcześnie najczęściej jest grana i śpiewana melodia opracowana w 1934 r. przez innego misjonarza, ks. Wendelina Świerczka.

Nabożeństwo opiera się na strukturze dawnej Jutrzni. Rozpoczyna się Zachętą lub Pobudką i wzbudzeniem intencji. Pierwsze jej słowa brzmią: „Gorzkie żale, przybywajcie”. Potem następują trzy części samego rozmyślania Męki Pańskiej. Każdą z nich poprzedza odczytanie tzw. intencji, czyli zapowiedzi, które szczegóły Męki Pańskiej w tym momencie ma się rozważać, i w jakiej intencji ofiarowane jest Bogu to rozmyślanie. W każdej części znajduje się hymn i dwie pieśni. Po ukończonej trzeciej części śpiewa się trzy lub pięć razy „Któryś cierpiał za nas rany”, po czym następuje kazanie pasyjne, suplikacje i zakończenie błogosławieństwem Najświętszym Sakramentem.

Podzielże ze mną mękę…

2 stycznia 1707 roku na polecenie proboszcza Michała Tarło przygotowano książeczkę polską „O Męce Pańskiej”. Wkrótce nabożeństwo uzyskało aprobatę polskich władz kościelnych oraz Stolicy Apostolskiej, która za udział w Gorzkich Żalach udzieliła szereg odpustów. Z czasem trafiły do wszystkich parafii nie tylko w Polsce, ale do środowisk polonijnych Brazylii i Stanów Zjednoczonych. W XX wieku zachwycił się nimi nuncjusz apostolski Achilles Ratti, późniejszy Pius XI, który w Jubileuszowym Roku 1933 przyznał odpust za odprawienie nabożeństwa Gorzkich Żali. Od wielu lat kazania pasyjne w bazylice świętokrzyskiej głoszą zaproszeni kaznodzieje. Byli wśród nich m.in. kard. Józef Glemp, bp Piotr Jarecki, bp Andrzej Dziuba i bp Józef Zawitkowski. Tegoroczne kazania pasyjne o godz. 18 głosi rektor Akademii Katolickiej w Warszawie, ks. prof. Krzysztof Pawlina.

Nabożeństwo po raz 22. poprzedzać będą w kolejne niedziele Wielkiego Postu o godz. 17 koncerty pasyjne. Rozpoczął je chór Gaudete in Domino pod dyr. Doroty Dąbrowskiej. 25 lutego posłuchać będzie można Chóru Kameralnego Ab Imo Pectore pod dyr. Mariusza Latka, 3 lutego usłyszymy Warszawski Chór „Polonia” im. I. J. Paderewskiego pod dyr. Zbigniewa Szablewskiego, 10 marca zaśpiewa Chór Epifania oraz Międzyparafialny Chór „Ichtis”, 17 marca – Komorowskie Towarzystwo Śpiewacze. 24 marca wystąpi Chór Bazyliki Świętego Krzyża „Sursum Corda” pod dyr. Emilii Melon, który wykona po raz pierwszy kompozycję Krzysztofa Grzeszczaka pt. „Fantazja Świętokrzyska”. Na organach zagra Michał Dąbrowski. Wszystkie koncerty są bezpłatne.