Obóz przejściowy Durchgangslager (Dulag) 121 przeznaczony dla ludności cywilnej powstał na terenie Warsztatów Kolejowych w Pruszkowie. Rozdzielano matki, dzieci i mężczyzn. Wydawano głodowe racje, zostawiając na gołej posadzce w otoczeniu robaków i fekaliów. Przez obóz przejściowy w Pruszkowie przeszło ponad pół miliona warszawiaków. Wielu z nich zginęło w obozie lub po drodze, byli pędzeni z Warszawy na piechotę albo stłoczeni w kolejowych wagonach.

7 sierpnia z Woli dotarł tu pierwszy transport ludności cywilnej, pierwszy z setek, które przybywały nieprzerwanie do końca października 1944 roku. Przez pruszkowski obóz przeszło 650 tysięcy wypędzonych, dopełniając hekatombę, która spotkała mieszkańców Warszawy. Warszawiacy, którzy w czasie Powstania Warszawskiego zostali pozbawieni dachu nad głową, dobytku, a także dostępu do żywności i wody, często po tygodniach spędzonych w piwnicach byli bezlitośnie pędzeni przez ogarniętą powstaniem stolicę, a następnie - wycieńczeni, ranni, spragnieni i głodni - trafiali do obozu przejściowego w Pruszkowie.

Po przybyciu na jego teren wysiedleńcy byli zazwyczaj prowadzeni do największej hali numer 5, która pełniła funkcję baraku przejściowego, w którym ludzie oczekiwali na segregację. Wtedy w sposób brutalny rozdzielano rodziny i skazywano na wielomiesięczną tułaczkę bez żadnych wieści na temat bliskich. Na więźniów, wtłoczonych do przeładowanych bydlęcych wagonów lub odkrytych węglarek, czekał niepewny los, do końca nie znali oni celu swojej podróży.

W pomoc więźniom obozu przejściowego w Pruszkowie solidarnie zaangażowali się mieszkańcy Pruszkowa i okolicznych miejscowości. To na nich Niemcy scedowali organizację kuchni, żywności, personelu medycznego i innych rzeczy potrzebnych wypędzonym. Dzięki nim wielu warszawiaków uniknęło wywózki i mogło uciec z obozu.

Funkcjonariusze Arbeitsamtu z pomocą niemieckich żandarmów dzielili więźniów na cztery kategorie. Zdolnych do pracy kierowano do obozów pracy przymusowej na terenie Trzeciej Rzeszy. Podejrzanych o udział w Powstaniu Warszawskim wysyłano do obozów koncentracyjnych. Ranni lub ciężko chorzy mogli mieć nadzieję na zwolnienie z obozu. Pozostałych wywożono do Generalnego Gubernatorstwa.

Powstałe w 2010 r. Muzeum Dulag 121 zajmuje się zbieraniem informacji, popularyzowaniem wiedzy i pielęgnowaniem pamięci o losach wypędzonych w czasie Powstania Warszawskiego i po jego zakończeniu oraz ofiarności i poświęceniu tych, którzy udzielali im pomocy, a także historią Pruszkowa i okolic. Jako że nie zachowała się niemiecka dokumentacja dotycząca działalności obozu przejściowego Durchgangslager 121 w Pruszkowie, niezastąpionym źródłem wiedzy na temat warunków, jakie w nim panowały, i mechanizmów kierowania nim pozostają spisane lub nagrane relacje byłych więźniów, na których życiu traumatyczne doświadczenia pobytu w obozie odcisnęły trwałe piętno.

Obchody Dnia Pamięci Więźniów Obozu Dulag 121 i Niosących Im Pomoc, współorganizowane przez Muzeum Dulag 121, powiat pruszkowski, miasto Pruszków, Instytut Pamięci Narodowej i Urząd do Spraw Kombatantów i Osób Represjonowanych trwać będą od 20 września do 2 października. 30 września o godz. 12 przy ul. 3 Maja 8A odbędą się uroczystości przed pomnikiem „Tędy przeszła Warszawa”. Podczas wydarzenia prezentowana będzie wystawa „Zbrodnie (nie)osądzone. Rozliczenia z niemieckimi sprawcami zbrodni z okresu II wojny światowej” przygotowana przez Delegaturę IPN w Kielcach. 1 października o 18.00 w parafii NPNMP w Żbikowie (ul. 3 Maja 124) zostanie odprawiona Msza św. Po Eucharystii odbędzie się koncert „Kiedy ucichną pociągów dreszcze…” przygotowany przez Fundację ART. Wystąpią: Andrzej Mastalerz i Maria Reif (teksty), Maria Tsapenko (piano), Dawid Mkrtchyan (skrzypce) oraz Aleksandra Muszyńska (śpiew).

W Dzień Pamięci o Cywilnej Ludności Powstańczej Warszawy zapraszamy na Mszę Świętą w intencji warszawiaków, którzy musieli żyć w ogarniętym walkami mieście oraz wypędzonych do obozu Dulag 121. Msza zostanie odprawiona w kościele św. Wojciecha na Woli (ul. Wolska 76), gdzie w czasie powstania był zorganizowany jeden z punktów zbornych dla ludności cywilnej wypędzanej z Warszawy.